Psikolojik Sağlamlık
Çocuklarda Psikolojik Sağlamlık
Sağlık; “sadece hastalık ve sakatlığın olmaması değil fiziksel, ruhsal ve sosyal yönden tam bir iyilik hâli “olarak tanımlanır.
Çocuk Ruh Sağlığı
Ruhsal zorlanmaya yol açan örseleyici durumlar ve olaylar bireylerin tüm yaşamları süresince işlevselliklerini, iyilik hâllerini ve strese maruz kaldıklarında verdikleri tepkileri olumsuz yönde etkilemektedir.
Dünya Sağlık Örgütü (2020)verilerine göre; küresel düzeyde rastlanan sağlık bozulmalarının %16’sı ergenlerin yaşadığı ruh sağlığı sorunlarıdır. Çocukluk ve ergenlik çağı, son dönemde artan şekilde ruh sağlığı sorunları yaşanan dönemler arasına girmiştir.
Ruh Sağlığı Vakfı’nın (2020) verilerine göre ruh sağlığı sorunu yaşayan çocuk ve ergenlerin büyük çoğunluğu (%70) için belirtilerinin erken dönemde fark edilmesi, önleyici ve iyileştirici müdahalelerin hayata geçirilmesi gibi uygun şartlar bulunmamaktadır. Erken dönemde tespit ve müdahale edilmediği takdirde ruh sağlığı sorunları yetişkinlik dönemine uzanmaktadır. Ruh sağlığındaki bozulmalar çoğunlukla 14 yaş itibariyle ortaya çıkmakta, ancak önemli bir kısmı tespit ya da tedavi edilememektedir.
Çocukluk Çağı Olumsuz Yaşantıları
- Fiziksel, cinsel ya da duygusal istismara maruz kalma
- Duygusal ya da fiziksel ihmale maruz kalma
- Yoksulluk
- Annenin ev ortamında şiddete maruz kalması
- Birlikte yaşanılan aile üyelerinden birinin alkol ya da madde bağımlısı olması
- Aile üyelerinden birinin ruh sağlığının bozulmuş olması
- Ölüm
- Boşanma ya da ebeveynin hapse girmesi gibi sebeplerle aile ortamının işlevselliğini yitirmesi
Çocukluk Çağı Travmaları
- Kalp, diyabet, akciğer, karaciğer hastalıkları
- Kanser gibi kronik rahatsızlıkları
- Obezite, sigara, alkol, madde gibi bağımlılık yapıcı madde kullanımını
- Suç davranışlarına yönelme riskini ve intihar eğilimlerini artırmaktadır.
Toplum Merkezi Olarak Okullar
Okul çağındaki çocukların yüksek oranlarda travmaya maruz kalmaları okul sistemini travmatik etkiyi ve belirtileri daha iyi tanıma anlamaya zorlamaktadır.
Bir toplumun refah seviyesinin yükselmesi ve her anlamda ilerleyebilmesi, çocukların gelişimlerini sürdürdükleri ev, okul gibi ortamların ne kadar olumlu olduğu ile doğru orantılıdır.
Öğretmenler çocukların zorlu yaşam koşullarından nasıl etkilendiklerini değiştirme ve iyileşmelerini kolaylaştırma fırsatına sahiplerdir.
Psikolojik Sağlamlığın Ruh Sağlığı Üzerine Olumlu Etkisi
Yapılan araştırmalarda;
- Psikolojik sağlamlığa sahip ergenlerin depresyon, stres ve kaygı düzeylerinin düşük olduğu,
- Psikolojik sağlamlığı geliştirmeye yönelik etkinliklere katılan ergenlerin ruh sağlığı problemlerinin azaldığı,
- Psikolojik sağlamlığın psikolojik iyi oluşu artırdığı sonuçları elde edilmiştir.
Psikolojik Sağlamlık: Beş Temel Boyut
1-Olumsuz Yaşantıların Üstesinden Gelmek
Özellikle kriz ve travma durumları gibi meydan okuyucu olumsuzlukların üstesinden gelmek hatta var olan kapasitenin üzerine çıkarak gelişim göstermek kendini toparlama gücü kavramının en temel boyutudur.
2-Uyum Sağlama ve Kendini Düzenleme
Zorlayıcı olumsuzluklar ve aniden günlük yaşamı sarsan örseleyici olaylar sonrasında ortaya çıkan yeni durumlara uyum sağlamak ve olumlu bir tutum belirlemek kavramın bir diğer temel özelliğidir.
3-Sıradan Sihir
Bu tanımlamayla psikolojik sağlamlığın her bireyde ve bireyin günlük yaşamında bulunan sıradan bir olgudur. Olağanüstü bir durum ya da özellik gibi değerlendirilmesine gerek yoktur.
4-Ruh Sağlığını Korumak
Bireyin depresyon, kaygı, TSSB gibi ruh sağlığı problemleri yaşamaması ya da ruh sağlığı sorunlarını daha yönetilebilir düzeyde yaşaması psikolojik sağlamlık ile ilişkilidir. Psikolojik sağlamlık bireyi ruh sağlığı sorunlarından uzak tutan ve tampon görevi gören bir etkiye sahiptir.
5-Kendini Toparlamak
Travmadan sonra ayağa kalkmak, zor durumdan kurtulup toparlanmak ve iyi oluşun temel çizgisine dönebilmek kavramın anahtar bileşenlerinden biridir.
Çocuklarda Psikolojik Sağlamlığı Geliştirmede Aile Sistemi Neden Önemlidir?
Çiftler arasındaki ilişkiler
- Çiftler arasındaki uyum
- Doyum sağlayıcı, mutlu bir evlilik ilişkisi
- Çiftler arasındaki çatışma ya da anlaşmazlıkları çözebilme yeteneği
- Çiftin birbirlerinin ihtiyaçlarına karşı duyarlılık göstermeleri
Ebeveyn-çocuk arasındaki ilişkileri
- Olumlu ve destekleyici ebeveyn ilişkisi
- Güçlü yanlara dayalı ebeveynlik yaklaşımı
- Bakım veren kişiye güvenli bağlanma
- Ebeveyn-çocuk arasındaki ilişki niteliği
Kardeşler
- Kardeşler arasındaki yakınlık ve destekleyici ilişkiler
- Kardeşler arasındaki çatışma, güç ve baskıların azlığı
- Ebeveynin farklılaşan davranışlarına dayalı kardeşler arasında rekabeti azaltma
- Birbirine model olan kardeş davranışları psikolojik sağlamlılığı etkilemektedir.
Aile Risk Faktörleri
Tüm aile üyelerini etkileyen tehdit edici yaşam olaylar ve durumlardır. Riskler, aile krizleri, aile güçlükleri kısa süreli ya da geçici olabileceği gibi en az altı ay süre devam eden kronik durumları da kapsayabilir.
Ailenin karşılaştığı risk faktörü, ailede beklenen bir yaşam olayı olacağı gibi (örneğin yeni bir üyenin aile ortamına dâhil olması) beklenmeyen yaşam durumlarını da (örneğin aniden yaşanan bir aile üyesinin kaybı) içerebilmektedir. Yaşanan risk ya da kriz tek başına bir anlam ifade etmez, aileler bu risk ya da krize eşlik eden aynı anda birçok olumsuz yaşantıyı deneyimleyebilirler.
Beklenmeyen yaşam durumları
- Kronik rahatsızlığı olan çocuğa sahip olma
- Madde ya da alkol bağımlısı bir aile üyesinin varlığı
- Uzun zamandır devam eden ekonomik sıkıntılar
- Tek ebeveynlik
- Engelli bir çocuğa sahip olma
- Eşlerden birinin kronik rahatsızlığa sahip olması
- Travmatik kayıplar
- Toplumsal dışlanma ve ayrımcılığa maruz kalma
Beklenen yaşam durumları
- Aile yaşam döngüsü geçişleri (örneğin aileye ilk çocuğun katılması, çocukların üniversiteye devam etmek için evden ayrılmaları)
- Aile üyelerinin yeni bir gelişim dönemini geçiş yapması; 11-14 yaş aralığında bulunan ortaokul öğrenci grubu, bir taraftan çocukluğu geride bırakma ve diğer taraftan ergenliği karşılama arasında, gelişimsel krizlerin yaşandığı bir süreç ile de karşı karşıyadırlar. Bu gelişimsel krizler, bu grupta yer alan öğrenciler için beklenilen yaşam durumlardır.
Koruyucu Faktörler
- Risk ya da zorluğun etkisini yumuşatan, azaltan veya ortadan kaldıran, sağlıklı uyumu ve bireyin yeterliliklerini geliştiren durumlar koruyucu faktörler olarak tanımlanmaktadır.
- Farklı risk faktörleri karşısında başa çıkma ve uyum yeteneğini sağlayacak olan koruyucu ve destekleyici faktörler farklılıklar gösterecektir.
- Yaşanılan olumsuz yaşantılar yeni koruyucu faktörler geliştirmeleri için önemli zamanlardır.
● Aileye bağlılık
● Pozitif iletişim kalıpları
● Zor zamanlarda aile rutin ve ritüellerini devam ettirebilme
● Aile içinde ve aile sistemi dışında sosyal desteklerden yararlanma
● Maneviyat ve inanç
● Stres ve krizi yönetebilmede iş birlikçi problem çözme yaklaşımı
● Zorlukları karşılamada esneklik
● Açık duygusal paylaşım
● Pozitif bakış açısı
● Zor zamanlarda umut duygusunu besleme
11-14 yaş grubunda psikolojik sağlamlığı geliştirmede nasıl ebeveyn olalım?
- Ergenlik dönemi gelişimsel özellikleri hakkında bilgilendirme,
- Çocukluktan ergenliğe adım atan çocuğunun gelişimsel ve psikolojik ihtiyaçlarını fark edebilme,
- Anne ve babanın birlikte (ortak) ebeveynlik yaklaşımları,
- Çocuğun ilgi ve yeteneklerini fark etmesini sağlamaya yönelik aktiviteler ile buluşturma,
- Destekleyici ve güvenilir bir ebeveyn-çocuk ilişkisi geliştirme,
- Bu dönemde çocuğun kendini tanıma ve keşfetme yolculuğunda ebeveynin çocuğun güçlü yanlarını bilme ve bu güçlü yanlarını kullanabilme konusunda cesaretlendirme,
- Kimlik oluşturma yolculuğunda çocuk için bir yol arkadaşı olma,
- Çocuğun beklenmedik olarak algıladığı değişimlerin aslında bu dönemde beklenilen süreçler olduğunu açıklayarak riski doğru tanımlamada yardımcı olma,
- Çocuğun bağımsızlaşma isteğini uygun ölçüde karşılama konusunda çocuklara destek olmalıyız.